Sporen in de lucht (4)

Natuurlijk, het is een nostalgisch plaatje, dit gezicht op het luchtspoor in Rotterdam, ergens begin 1900. Het is een tijd waarin mensen nog op straat stil staan, om een gesprek te voeren, om zich heen te kijken, elkaar te begroeten of een gedachte te ontwikkelen midden op straat. Er is nog weinig verkeer. Een enkele auto, een paard en wagen, handkarren, fietsers en vooral veel voetgangers, wandelaars dus. Dat alles impliceert een ander ritme: als iets vandaag niet afkomt dan is er morgen weer een dag.

Wat me op zeker moment treft is de gedachte dat Rotterdam, Parijs, New York, en Berlijn, en onnoembaar veel andere steden – inclusief Azië – zo’n luchtspoor hebben. Een teken van de tijdgeest, van de vooruitgangsgedachte. De wereld wil sneller en verbindingen leggen die eerder ondenkbaar waren. Het is de tijd van de ontdekking van het vliegtuig, de stofzuiger en de lopende band. Mijn grootouders hebben dat allemaal meegemaakt. Zoals mijn generatie deel van een tijdperk is, net als de volgende. Maar veranderingen in de technologie zijn maar één deel van het verhaal. Amper veertig jaar later is er weinig meer over van de oude historische binnenstad van Rotterdam. De vooruitgang toont zich ook in de technologie van de vernietiging. Vijf en twintig jaar eerder had de wereld dat al mogen ervaren. In het neutrale Nederland was daar niet zo veel van te merken, al deed een oud-oom aan opvang van Belgische vluchtelingen.

In die onvoorstelbare mogelijkheid tot destructie ligt eveneens mijn geschiedenis. Mijn grootouders woonden op het Noordereiland en in de week voor het bombardement op Rotterdam heeft de RAF geprobeerd een bom af te werpen op het hoofdkwartier van het Duitse leger dat daar gevestigd was. De bom viel op een brandstofopslag aan het begin van de Prins Hendriklaan. Zo is het gekomen dat het huis waar mijn vader een deel van zijn jeugd doorbracht in vlammen opging. Friendly fire. Rotterdam was niet de enige stad die in de vijf jaar erna geconfronteerd werd met de effecten van dit soort acties. Het is de ontmaagding van het vooruitgangsgeloof.

Iedere beweging van het lot en van het noodlot, laat sporen achter in het leven van de mensen die er mee te maken krijgen. Wat ik als volgende generatie daarvan mee kreeg was een vorm van onthechting van materiele zaken. Als je zoals mijn vader een bombardement hebt meegemaakt grift de gebeurtenis zich in je geheugen door het besef dat het vege lijf redden, dat het leven zelf, de enige echte waarde is. In een door consumentisme gedreven samenleving kun je je dat amper meer voorstellen. Tot je direct en persoonlijk met vergankelijkheid geconfronteerd wordt.

Deze eeuw begint wederom met de realiteit van de vluchteling, van de ontheemde. In een deel van mijn vriendenkring kom ik de geschiedenis tegen. Hongarije, Tsjecho-Slovakije, Joegoslavië, Vietnam, Chili, Polen, Iran… Een wereld op drift. Met wisselingen in de wacht van de machtsverhoudingen. Die grote volksverhuizingen zijn mede een basis voor veranderingen in de psychologie, de filosofie en de sociologie. Om te kunnen aarden in een nieuwe setting moet je het verleden definitief achter je laten. Veelal duurt het twee generaties voor dat proces zijn plek heeft gevonden.

De geschiedenis van mijn familie van vaderszijde is gevormd door de economische zijde van immigratie. Als stadsbewoner van een hoog industriële samenleving denk je al snel over de plekken waar immigranten vandaan komen in termen van achterstandsgebieden. In het geval van mijn overgrootvader is dat maar ten dele waar. De landelijke omgeving van Zuid-Bohemen had in 1870 al veel industrie, ook op het gebied van toerisme.

Als ik kijk naar een foto van de fabriek van mijn overgrootvader bij Utrecht zie ik lopende band werk. Het is de dagelijkse werkelijkheid van de massa, gerepresenteerd in de figuur van de arbeider. Alleen de handelaar, de middenstander, de ambachtsman en de witte boorden lijken die dans gedeeltelijk te kunnen ontspringen. Net als de kunstenaar en de wetenschapper. Maar dat neemt niet weg dat je deel uitmaakt van een systeem. Dat als een trein lijkt voort te denderen over stalen rails waarvan begin en einde onherroepelijk vast liggen. Zelfs als ze ondergronds gaat. Of is dat maar een idee? Kun je jezelf buiten de tijd plaatsen?